بزرگنمايي:

بازار آریا - ناترازی انرژی در ایران، به‌ویژه در حوزه‌های بنزین، برق، آب و گاز، به یکی از چالش‌های اساسی اقتصادی و اجتماعی کشور بدل شده است که این ناترازی‌ها به دلایل مختلفی از جمله سیاست‌های نادرست دولتی و مصرف بی‌رویه و ناتوانی در ارتقای فناوری برمی‌گردد. ناترازی انرژی در ایران به‌ویژه در حوزه‌های بنزین، برق و گاز یکی از چالش‌های اساسی کشور است که نیازمند راهکارهای جامع و مداومی است.
به گزارش اعتماد، ارتقای فناوری، بهبود کارایی تولید و توزیع و مدیریت مصرف می‌تواند به بهبود این وضعیت کمک کند و برای دستیابی به این هدف، نیاز به همکاری دولت، صنایع و جامعه به‌طور کلی وجود دارد. آن‌گونه که کارشناسان اقتصادی می‌گویند در بخش ناترازی بنزین موارد متعددی از جمله افزایش تعداد خودروها و وابستگی شدید به حمل‌ونقل جاده‌ای باعث افزایش مصرف بنزین در کشور شده و این موضوع به تقاضای بیش از عرضه این محصول انجامیده است به گونه‌ای که میزان واردات بنزین در سال گذشته بالغ بر 2 میلیارد دلار بود و در سال جاری هم تا پایان سال رقم 3 میلیارد دلار مطرح شده است.
در کنار این موضوع تخصیص یارانه‌های سنگین به سوخت نیز عامل دیگری است که باعث شده قیمت بنزین در داخل کشور نسبت به بازارهای جهانی بسیار پایین‌تر باشد که این امر منجر به افزایش مصرف بی‌رویه و قاچاق سوخت نیز شده، این در حالی است که سرمایه‌گذاری در به‌روزرسانی و بهبود فناوری پالایشگاه‌ها می‌تواند به افزایش تولید داخلی بنزین کمک کند.
از دلایل ناترازی برق نیز می‌توان به رشد جمعیت، توسعه صنعتی و افزایش مصرف خانگی اشاره کرد که منجر به فشار بر شبکه‌های برق و ایجاد ناترازی در تامین برق شده است. همچنین تجهیزات قدیمی و ناتوانی در ارتقا و نگهداری مناسب آن‌ها باعث کاهش کارایی و افزایش ضایعات در تولید و توزیع برق نیز شده ضمن آنکه ناتوانی در بهره‌برداری از منابع انرژی تجدیدپذیر مانند باد و خورشید، باعث وابستگی بیشتر به منابع سنتی و ایجاد ناترازی‌ها شده است.
در حوزه گاز هم رشد صنایع و افزایش مصرف خانگی باعث افزایش تقاضای گاز شده است و مشکلات فنی و فناوری در استخراج و تولید گاز نیز کاهش تولید و ایجاد ناترازی‌ها را به دنبال داشته ضمن آنکه ناتوانی در توسعه زیرساخت‌های لازم برای انتقال و توزیع گاز، باعث کاهش کارایی و ایجاد ناترازی‌ها شده است که نیازمند سرمایه‌گذاری در توسعه میادین گازی و به‌کارگیری فناوری‌های نوین برای افزایش تولید گاز در کشور هستیم.
روزنامه اعتماد به تازگی فراخوانی را برای استفاده از نظریات کارشناسی پیرامون موضوع ناترازی ارایه کرد و آنچه در پی می‌آید، صحبت‌هایی است که سید مرتضی افقه، اقتصاددان با تمرکز بر ناترازی در حوزه انرژی داشته و به صورت متنی در اختیار خوانندگان قرار می‌گیرد. 
ریشه ناترازی‌ها در نظام ارزشی حاکم است سید مرتضی افقه، اقتصاددان و استاد دانشگاه در مورد ناترازی‌های انرژی در کشور بر این باور است که ناترازی‌های موجود که امروز به حد بحران رسیده نه ظرف یک روز ایجاد شده و نه یک عامل باعث این اتفاقات شده است تا در کوتاه‌مدت بتوان آن‌ها را رفع کرد یا با اصلاح یک عامل در مسیر حل آن قرار داد.
افقه در ادامه به «اعتماد» گفت: ریشه ناترازی‌ها در نظام ارزشی حاکم بر تصمیم‌گیران کشور است، چراکه ناترازی اصلی در نظام ارزشی حاکم باعث اولویت دادن به خواست‌های سیاسی شده و معیشت و رفاه و پیشرفت اقتصادی را در رتبه‌های بعدی قرار داده است. او تصریح کرد: تمامی این خواست‌ها بر حل مشکلات اقتصادی، معیشتی و رفاهی مردم اولویت داده شده و سال‌هاست که به یک نظام انتخاب و انتصاب کارگزاران حاکمیتی تبدیل شده است که نه تنها در بخش دولتی، بلکه در همه ارکان نظام حاکمیتی این اولویت وجود دارد. 
میزان تقاضای انرژی با افزایش شهرنشینی هر روز بیشتر شد افقه خاطرنشان کرد: تا زمانی که اولویت در گسترش خواست‌های سیاسی باشد و حل مشکلات مردم جزو اولویت‌های بعدی قرار گیرد و نیازهای معیشتی رفاهی درجات پایین‌تری پیدا کنند، وضعیت به همین شکل باقی خواهد ماند.
این کارشناس اقتصادی تصریح کرد: بنابراین کارگزاران حاکمیتی الزاما به دنبال پیشرفت و توسعه یا حل مشکلات نیستند یا اگر هم باشند جزو اولویت‌های بعدی‌شان قرار دارد و متاسفانه در طول 30 سال گذشته این تفکرات به مجموعه این ناترازی‌ها تبدیل شده است.
این اقتصاددان تصریح کرد: همان نظام ارزشی هم در روابط خارجی ما اثرگذار بوده که منجر به تشدید تحریم‌ها شده است و شاهد آنیم که هفت سال این تحریم‌ها ادامه پیدا کرد و در این مدت هم باز اولویت‌ها نظام ارزشی بوده که باعث‌عدم سرمایه‌گذاری‌ها شدند، بنابراین تقاضا برای استفاده از یارانه مرتبا با افزایش جمعیت رشد کرد، اما به اندازه افزایش شهرنشینی و رشد جمعیت سرمایه‌گذاری صورت نگرفت. 
اقتصادخوانده‌های سطحی‌نگر بر طبل افزایش قیمت انرژی می‌کوبند افقه افزود: بنابراین مساله ناترازی‌های امروز ریشه در یک نگاه عمیق و اساسی دارد که در طول زمان ایجاد شده است و در طول 30 تا 40 سال گذشته ما را به این نقطه رساندند و نظام حاکم و تصمیم‌گیری‌ها و تصمیم‌سازی‌ها باعث این ناترازی‌ها شد. این کارشناس اقتصادی در ادامه تصریح کرد: متاسفانه عده‌ای از اقتصادخوانده‌های سطحی‌نگر سال‌هاست که بر طبل افزایش قیمت به عنوان عاملی بر حل ناترازی‌ها می‌کوبند و این موضوع را بهانه‌ای برای افزایش قیمت و فشار بر اقشار کم درآمد کرده‌اند.
به عنوان مثال؛ مصرف بالای بنزین را دلیل پایین بودن قیمت‌ها می‌دانند یا به اصطلاح آن را رانت یا یارانه پنهان تلقی می‌کنند، این در حالی است که یکی از دلایل افزایش مصرف بنزین به خودروهای ناکارآمد برمی‌گردد و بخش دیگر هم به خودروهای فرسوده و کمبود وسایل حمل و نقل عمومی مربوط می‌شود که باعث افزایش مصرف بنزین شده است.
افقه تصریح کرد: در کنار این موارد بی‌تدبیری‌هایی هم در بحث آمایش سرزمینی ایجاد شده است و حدود 50 درصد جمعیت را در سه تا چهار شهر بزرگ متمرکز کرده‌اند که منجر به تراکم جمعیتی شده که باعث ترافیک در این شهرها و حجم بالای ترافیک در کنار خودروهای غیراستاندارد با مصرف بنزین بالا شده است. 
هدررفت 30 تا 40 درصدی برق از مبدا تا مصرف این اقتصاددان در ادامه گفت: طبق گفته رییس‌جمهور روزانه 20 میلیون لیتر قاچاق بنزین در کشور انجام می‌شود که اگر این آمارها درست باشد پس چرا بالا بودن مصرف بنزین را به پایین بودن قیمت بنزین محدود می‌کنند و این مساله را بهانه‌ای برای فشار آوردن بر دولت و افزایش قیمت‌ها کرده‌اند. او با اشاره به هدررفت برق در کشور ادامه داد: بین 30 تا 40 درصد مصرف برق از مبدا تا به مصرف هدر می‌رود که جزو مواردی است که ارتباطی با نرخ‌گذاری‌ها ندارد، بنابراین علت اصلی این ناترازی‌ها را باید پیدا کرد نه اینکه با نگاهی سطحی‌نگرانه تنها قیمت‌ها را ببینیم.
افقه گفت: متاسفانه برخی از این اقتصادخوانده‌های ما در فرمول‌های اقتصادی‌شان جز متغیر قیمت هیچ متغیر تاثیرگذار دیگری را نمی‌بینند، این در حالی است که ما در کتب کلاسیک اقتصادی معمولا برای هر متغیر چندین متغیر تاثیرگذار را برمی‌شمریم، اما اگر فرض هم کنیم که متغیرهای دیگری ثابت هستند و تنها یک متغیر تاثیرگذار بوده و آن متغیر هم، قیمت است.
هر چند برای کشورهای دیگر می‌تواند صحیح باشد، اما برای کشور ما در شرایط فعلی درست نیست و صرف اینکه ما پیشنهاد کنیم که قیمت‌ها را تغییر یا افزایش دهیم، صرفا فشار بر مردم را زیاد می‌کند و افزایش نارضایتی‌ها را به دنبال دارد و به نتیجه‌ای هم نخواهیم رسید. 
نتیجه جراحی اقتصادی چه شد؟ این کارشناس اقتصادی گفت: آن‌گونه که شاهد بودیم زمانی که تحت عنوان جراحی اقتصادی قیمت‌ها را افزایش دادند، این افزایش نرخ‌ها در هر سه نوبت منجر به تورم‌های افسارگسیخته در جامعه شد که فشار زیادی را بر مردم وارد کرد که هنوز هم تبعات آن گریبانگیر مردم است.
افقه افزود: اگر به دنبال حل ناترازی‌ها هستند در کوتاه‌مدت باید روی عواملی مثل قاچاق بنزین و هدررفت‌هایی که وجود دارد و توزیع جمعیت در کشور و افزایش حمل و نقل عمومی و… تمرکز کنند و پس از آن هم قیمت‌ها را به مرور و نه به صورت شوک یک‌باره افزایش دهند تا تعادل ایجاد شود و در میان‌مدت و بلندمدت هم با تحول ساختاری اقدامات اصلاحی انجام شود که ریشه این تحولات هم به تغییر در نظام ارزشی و اولویت دادن به حل مشکلات معیشتی و رفاهی مردم برمی‌گردد، در غیر این صورت این روند ادامه پیدا می‌کند و صرفا با دستکاری قیمت‌ها مشکلات بیشتر می‌شود و اصل مشکل هم به صورت ریشه‌ای حل نخواهد شد.